7087
(0 овоз, миёна 0 аз 5)
24 Ноябр 2021
Мусаллам аст, ки рубоӣ аз навъҳои хеле маъмули назми форсии дарии тоҷикӣ дар асрҳои даҳум ва ёздаҳум ба шумор рафта, тамоми шоирони давраҳои гуногун аз ин тариқаи эҷоди бадеӣ барои расонидани ҳадаф ва матлабу мазомини иҷтимоӣ, сиёсӣ, ахлоқӣ, адабӣ, маърифатӣ, фалсафӣ, динию мазҳабӣ васеъ истифода бурдаанд. Дар баробари ин ки ҳамаи шоирони бузург камокон рубоӣ ва дубайтӣ эҷод кардаанд, барои як иддаи бузурги донишмандон ва орифони суханвар рубоӣ ба сифати навъи асосии фаъолият эҷодӣ ва василаи изҳори завқу маром будааст (ниг.: Таронаҳои дилангез. Тартибдиҳанда Худоӣ Шарифов. Душанбе: “Ирфон”, 1986. С.5). Ҳаким Умари Хайём аз ҷумлаи ин донишмандон маҳсуб меёбад, ки аз тариқи рубоисароӣ ҳикмату фалсафа, мушкилоти зиндагӣ ва воқеиёти давру замонро ифода намудааст.
Аз ҷумлаи сӯфиёни нахустине, ки тариқи рубоӣ ба ваъзу пандгӯйӣ пардохта, дар минбари мавъизоти динию орифона аз ин навъи маъмули адабӣ васеъ истифода кардааст, Шайх Абусаиди Абулхайр (967-1049) мебошад. Ҳанӯз соли 1986 адабиётшиноси варзидаи тоҷик, устод Худоӣ Шарифзода дар маҷмӯае бо ду хат (хатти кириллӣ ва форсӣ) рубоиёти Абусаиди Абулхайр, таронаҳои Боботоҳири Урён, рубоиёти Бобо Афзал ва Наҷмиддини Куброро, ки аз машоихи тасаввуфӣ маҳсуб меёбанд, гирдоварӣ намуда, манзури хонандагон гардонида буд. Дар он маҷмӯа 244 рубоии Шайх Абусаиди Абулхайр низ пешниҳод шудаанд, ки аз лиҳози мазмун ва мундариҷа ҷолиб ва хонданбобанд. Он солҳо ҷомеаи адабӣ ва мадании мо бо ин чеҳраҳои тобноки назми тасаввуфӣ кам ошно буд ва ба чоп расидани чунин маҷмӯае бо фарогирии рубоиёту дубайтиҳои намояндагони барҷастаи адабиёти тасаввуфӣ сатҳи огоҳӣ ва маърифати ҷомеаро дар робита бо муаррифии афкори пешқадам ва гироишоти дунявии шоирони мутасаввифи асримиёнагӣ боло бурд (ниг.: Таронаҳои дилангез. Тартибдиҳанда Худоӣ Шарифов. Душанбе: “Ирфон”, 1986. -207 с. ).
Рубиёти Абусаиди Абулхайрро, аз рӯйи мазмун ва муҳтаво метавон ба рубиёти ирфонӣ, иҷтимоӣ, ишқӣ ва дунявӣ тақсим кард. Албатта, вақте ки масоили иҷтимоӣ дар шеър инъикос меёбанд, мазмунҳои ишқӣ ва дунявию маданӣ ба дунболи он мавқеъ ва ҷойгоҳ касб менамоянд. Муҳимтар аз ҳама, Шайх Абусаиди Абулхайр, бо он ки як сӯфӣ ва орифи вораста буд, ҳаргиз аз масири зиндагии индунёӣ канор нарафт ва то охири умр барои бозгӯ кардани мушкилот ва масъалаҳои иҷтимоӣ ва дунявӣ ҳиммат гумошт. Аз тарафи дигар, Абусаиди Абулхайр инсони заминӣ буд ва бо мушкилоту печидагиҳои зиндагӣ ҳамарӯза дасту панҷа нарм мекард. Табиист, ки зиндагӣ ва умри инсониро муқаддас ва гиромӣ медонист ва ба манзараҳои рӯзгор як навъ оптимистона менигарист. Дар ҳоле ки соири сӯфиён ва орифон ба зиндагии инҷаҳонӣ чандон аҳаммият қоил набуданд ва гӯшагирию инзивопарастиро ба унвони милок ва меъёри зиндагии сӯфиёна мепазируфтанд ва ин тарзи зиндагиро шараф медонистанд, Шайх Абусаид лаҳазоти умр ва зиндагиро қадр мекард ва инсонвор зистанро асоси умрфарсоӣ медонист. Ин аст, ки ӯро наметавон бо зумраи сӯфиёне, ки тарки дунё карда, инзиво ва гӯшанишиниро асли зиндагӣ талаққӣ намудаанд, шомил сохт. Чун ҳадафи мо баррасии дидгоҳи дунявии Абусаиди Абулхайр аст, ба силсилаи рубоиёте, ки мазомини иҷтимоӣ ва дунявӣ доранд, таваҷҷуҳ мекунем.
Абусаиди Абулхайр, ҳарчанд ки ба лиҳози касбу ҳирфа сӯфӣ буд, дар рубоиёташ минҳайси як озодандеш, зиндагипараст ва дунёмадор ҷилва мекунад. Гоҳ мисли Хайём аз фалак гилаву озор мекунад, гаҳ ишқу муҳаббати безавол ва маъшуқро меситояд, гоҳ воқеиёти зиндагиро мавриди арзёбӣ қарор медиҳад, гаҳ дуди фарпёдаш ба осмон мепечад, гоҳ аз шодии ишқ болу пар мегирад, гоҳ яъсу ноумедӣ ба кошонааш лона мегузорад, гоҳ ҷуръату ҷасорат ба зиндагиаш маъно мебахшад, хулоса, Абусаид дар ҳар ҳолат ва вазъи зиндагӣ аз ҳасту буди хеш дарак медиҳад ва дар муқобили рӯҳафтодагӣ ва яъсу ноумедӣ (пессимизм) бурдборона цад алам мекунад. Муҳимтар аз ҳама, афкори сӯфиёнаи Абусаид бо озодандешӣ ва инсонсолорӣ тавъам аст ва шоири сӯфӣ тавассути рубоиёт эътирозоти иҷтимоӣ, ахлоқӣ, фикрӣ, сиёсӣ ва мадании худро изҳор медорад. Нуктаи дигар ин аст, ки сӯфиёни бузург, ғолибан ба василаи тасаввуф ва андешаҳои сӯфиёна озодандешӣ мекарданд ва алайҳи ҷабру зулм ва хушкандешии мазҳабӣ қиём менамуданд. Абусаид аз ҷумлаи сӯфиёни аввалине буд, ки тавассути шеъру тарона, махсусан рубоӣ ба масири озодандешӣ роҳ ёфт ва аз ин тариқ бо ҷаҳлу нодонӣ ва таассубу хурофоти мазҳабӣ мубориза кард.
Абусаид мисли Хайём (Мисраъҳои рубоии Хайём “Сад Каъбаи обу гил ба як дил нарасад, Каъба чӣ равӣ, бирав дилеро дарёб” дар назар аст) шод кардани хотиреро асли зиндагӣ ва муваффақият дониста мегӯяд:
Хоҳӣ чу Халил Каъба бунёд кунӣ,
В-онро ба намозу тоат обод кунӣ,
Рӯз ду ҳазор банда озод кунӣ,
Беҳ з-он набувад, ки хотире шод кунӣ.
(ниг.: Таронаҳои дилангез. Тартибдиҳанда Худоӣ Шарифов. Душанбе: “Ирфон”, 1986. С. 45).
Дарёфтани дил ва наозурдани он дар саргаҳи рубоиёт ва назариёти сӯфиёнаи Шайх Абусаиди Абулхайр қарор дорад. Шод намудани дил ва наозурдани дили инсонҳо аз гуманизми баланди шоири сӯфӣ дарак медиҳад. Ба ин рубоӣ таваҷҷуҳ мекунем:
То битвонӣ, бикаш, ба ҷон бори диле,
Мекӯш, ки то шавӣ зи дил ёри диле.
Озори диле маҷӯ, ки ногҳ кунӣ,
Кори ду ҷаҳон дар сари озори диле.
(ниг.: Таронаҳои дилангез. Тартибдиҳанда Худоӣ Шарифов. Душанбе: “Ирфон”, 1986. С. 44).
Ишқу муҳаббати поки инсонӣ марзҳои куфру имонро мешиканад ва ҷуръату ҷасоратро ба инсон эҳдо мекунад. Зимнан, ишқ ва муҳаббатпарастӣ поя ва асли низмои дунявӣ ва шеваи дуняёмадорист. Абусаид ҳам аз ин зовия ба ишқ назар меафканад ва бидуни маъшуқ оби ҳаётро ҳам ҳеҷ мешуморад:
Бе чашми ту ёди наргиси тар накунам,
Бе лаъли ту орзуи Кавсар накунам.
Гар Хизр ба ман бе ту диҳад оби ҳаёт,
Кофар бошам, ки бе ту лаб тар накунам.
(ниг.: Таронаҳои дилангез. Тартибдиҳанда Худоӣ Шарифов. Душанбе: “Ирфон”, 1986. С. 45).
Шӯри ишқ ҷуръати ва ҷасорати инсониро тавлид мекунад ва зиндагии одамиро маъно мебахшад. Ошиқ, ба назари Абусаид, касест, ки ҷуръат дорад, куфру имонро ба ҳам мезанад ва дар роҳи мақсуд аз касеву чизе ибо намеварзад:
Саҳл аст маро бар сари ханҷар будан,
Ё баҳри муроди хеш бе сар будан,
Ту омадаӣ, ки кофиреро бикушӣ,
Ғозӣ чу туӣ, хуш аст кофир будан.
(ниг.: Таронаҳои дилангез. Тартибдиҳанда Худоӣ Шарифов. Душанбе: “Ирфон”, 1986. С. 39).
Абусаид дил ва ишқро, ки аслу асоси такопӯ ва талошу ҷустуҷӯҳои инсонист, тавъам ва ҳамрадиф дониста, мегӯяд:
Гар бо ғами ишқ созгор ояд дил,
Бар маркаби орзу савор ояд дил.
Гар дил набувад, куҷо ватан созад ишқ
В-ар ишқ набошад, ба чӣ кор ояд дил.
(ниг.: Таронаҳои дилангез. Тартибдиҳанда Худоӣ Шарифов. Душанбе: “Ирфон”, 1986. С. 32).
Огоҳона зистан ва бар мабнои шинохту огоҳӣ умрфарсоӣ карданро Абусаид тамҷид мекунад:
Огоҳ бизӣ, эй дилу огоҳ бимир,
Чун толиби манзилӣ, ту дар роҳ бимир.
Ишқ аст ба сони зиндагонӣ, варна
З-инсон ки туӣ, хоҳ бизӣ, хоҳ бимир.
(ниг.: Таронаҳои дилангез. Тартибдиҳанда Худоӣ Шарифов. Душанбе: “Ирфон”, 1986. С. 30).
Гоҳо Абусаид хайёмвор ба олам менигарад ва “маълумам шуд, ки ҳеҷ маълум нашуд”-и Ҳакими Нишопурро такрор мекунад:
Ҳам дар раҳи маърифат басе тохтаам,
Ҳам дар сафи олимон сар андохтаам.
Чун парда зи пеши хеш бардоштаам,
Бишнохтаам, ки ҳеҷ нашнохтаам.
(ниг.: Таронаҳои дилангез. Тартибдиҳанда Худоӣ Шарифов. Душанбе: “Ирфон”, 1986. С. 33).
Сӯфӣ мавзӯи маъмулии баробар будани илм бо амалро гӯшзад карда, ғуруру такаббуро мавриди интиқод қарор медиҳад:
Бо илм агар амал баробар гардад,
Коми ду ҷаҳон туро муяссар гардад.
Мағрур машав ба худ, ки хондӣ варақе,
З-он рӯз ҳазар кун, ки варақ баргардад.
(ниг.: Таронаҳои дилангез. Тартибдиҳанда Худоӣ Шарифов. Душанбе: “Ирфон”, 1986. С. 17).
Абусаид ба дараҷае шефтаи ишқ ва муҳаббати инсонӣ аст, ки барои ӯ адёну мазоҳиб фарқе намекунанд ва ҳар дину мазоҳибе, ки пеши роҳи ишқ ва меҳрро мегирад, канораш мезанад. Ин аст, ки ба тарсову муслим ва муъмину насоро (ноқуснавоз ва саҷҷоданишин, тасбеҳдору зуннормадор) ҳушдор медиҳад, ки:
Ноқуснавоз агар зи ман дорад ор,
Саҷҷоданишин агар зи ман карда канор,
Ман низ бар рағми ҳар ду андохтаам,
Тасбеҳ дар оташ, оташ андар зуннор.
(ниг.: Таронаҳои дилангез. Тартибдиҳанда Худоӣ Шарифов. Душанбе: “Ирфон”, 1986. С. 28).
Абусаид кеши ишқро аз соири дину мазоҳиб ҷудо медонад ва иддао мекунад, ки паёмбари ишқ на аҷамӣ ва на арабист. Дар зимн, чун ишқ вориди зиндагии инсонҳо мегардад, ба сони оташи сӯзанда имону кешу мазҳабро месӯзад ва ҳамаро зеру забар мекунад:
Он оташи сӯзанда, ки ишқаш лақаб аст,
Дар пайкари куфру дин чу сӯзанда таб аст.
Имон дигару кеши муҳаббат дигар аст,
Пайғамбари ишқ на аҷам, на араб аст.
(ниг.: Таронаҳои дилангез. Тартибдиҳанда Худоӣ Шарифов. Душанбе: “Ирфон”, 1986. С.
